Merkezi idarenin taşra örgütü olarak incelenen “il” aynı zamanda devletten ayrı bir tüzel kişiliğe sahip, özel kanunla kurulmuş, organları, görev ve yetkileri belirlenmiş bir yerel yönetim birimidir. Diğer bir deyişle “il” iki ayrı yönetim birimini içerir: İl genel idaresi/yönetimi ve il yerel yönetimi. İl yerel yönetimi “il özel idaresi” adını taşır. İl özel idaresini kurulması il genel idaresinin kurulmasına bağlıdır. Herhangi bir alan il olarak tanımlandığı andan itibaren il özel idaresi de kurulmuş olmaktadır. Nitekim, 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanununun 4. maddesi “İl özel idaresi, ilin kurulmasına dair kanunla kurulur ve ilin kaldırılmasıyla tüzel kişiliği sona erer” hükmünü, Madde 5. madde de”İl özel idaresinin görev alanı il sınırlarını kapsar” hükmünü getirmiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere il idaresi ile il özel idaresinin coğrafi olarak kapsam/yetki alanı aynıdır. Aynı zamanda il özel idaresinin başı da il genel idaresinde olduğu gibi “vali”dir. İl genel idaresi ve il özel idaresi bir paranın iki yüzü gibidir. Birbirinden ayırt etmek zor olabilmektedir.
Yerel yönetimler kapsam itibariyle belli alanlara hizmet vermekte ya da belli coğrafi alanda yetkili olmalarına karşılık il özel idaresi bütün il sınırları içinde yetkili olmakla daha geniş bir kapsama sahiptir. İl özel idaresi içinde çok sayıda yerel yönetim olabilmektedir. Bu açıdan bakıldığında il özel idaresi yerleşim alanı içinde kalan ve kalmayan bütün ili kapsamaktadır.
Cumhuriyet döneminde belediyeler ve köyler ile ilgili yasal düzenlemeler yapılmasına karşılık il özel idarelerinin yasal dayanağı çok uzun yıllar 1913 tarihinde çıkarılan “İdare-i Umumiye-i Vilayet Kanun-u Muvakkat” teşkil etmiştir. Bununla birlikte, il özel idaresi, Fransız örneğinden hareketle 1864 tarihli “Vilayet Nizamnamesi” ile oluşturulmuştur. İl özel idarelerinin tüzel kişilik kazanmaları ise İkinci Meşrutiyet döneminde yani 1913 yılında çıkarılan yukarıda belirttiğimiz Kanun-u Muvakkat (geçici kanun/kanun hükmünde kararname) ile gerçekleşmiştir. Bu kanun-u muvakkat 2005 yılında çıkarılan 5302 sayılı “İl Özel İdaresi Kanunu” ile yürürlükten tamamen kaldırılmıştır. Böylece, Osmanlı Devleti’nden yapılan ve yüz yıla yakın yürürlükte kalan yasa güncellenmiştir. Yasanın güncellenmesi yerel yönetimlerdeki yaklaşımlarındaki gelişme ve değişimleri yansıtması, içermesi açısından da önem taşımaktadır. Görevleri;
5302 sayılı “İl Özel İdaresi Kanunu” il özel idarelerinin görev ve sorumluluklarını üçüncü bölümde düzenlemiştir. Madde 6 da “İl özel idaresi mahallî müşterek nitelikte olmak şartıyla” hizmet alanının belirlenmesinde belediye sınırları bir kıstas olarak kullanılmıştır. Buna göre il özel idarelerinin görevleri;
Belediye sınırları içinde ve
Belediyelerin sınırları da dâhil olmak üzere bütün il sınırları içinde
Olmak üzere iki büyük gruba ayrılmaktadır.
İl özel idarelerinin il içindeki görevleri (madde 6/a):
– Gençlik ve spor, sağlık, tarım, sanayi ve ticaret;
– Belediye sınırları il sınırı olan Büyükşehir Belediyeleri hariç olmak üzere ilin çevre düzeni plânı, bayındırlık ve iskân, toprağın korunması, erozyonun önlenmesi, kültür, sanat, turizm, sosyal hizmet ve yardımlar, yoksullara mikro kredi verilmesi, çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları; ve
– İlk ve orta öğretim kurumlarının arsa temini, binalarının yapım, bakım ve onarımı ile diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına ilişkin hizmetler oluşturmaktadır.
Buna karşılık il özel idarelerinin belediye sınırları dışında kalan coğrafi alanlarda
vermek yükümlülüğünde olduğu görevleri ise (madde 6/b):
– İmar, yol, su, kanalizasyon, katı atık, çevre, acil yardım ve kurtarma,
– Orman köylerinin desteklenmesi, ağaçlandırma, park ve bahçe tesisine ilişkin hizmetler,
– Sivil hava ulaşımına açık havaalanları bünyesinde yer alan tesisler hariç olmak üzere belediye sınırları dışındaki gayri sıhhî müesseseler ile umuma açık istirahat ve eğlence yerlerine ruhsat vermek ve denetlemektir.
Bunların dışında Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 2005 yılında ortadan kaldırılarak bu kuruluşa bağlı kuruluşların il özel idarelerine bağlanmış olmaları köylere yönelik hizmetlerin il özel idareleri tarafından gerçekleştirilmesine yol açmıştır.
5302 sayılı “İl Özel İdaresi Kanunu” il özel idarelerinin organlarını “il genel meclisi”, “il encümeni” ve “vali” olarak üç organ olarak belirlemiştir.
a) İl Genel Meclisi:
İl genel meclisi, il özel idaresinin karar organıdır ve ildeki seçmenler tarafından ilçeler adına seçilen üyelerden oluşur. Meclisin üye sayısı ilçe sayısına ve nüfus oranına göre ilden ile farklılık gösterir. İl genel meclisi seçimleri tek dereceli, nispi temsil yöntemiyle, serbest, gizli oy, açık sayım usullerine uyularak beş yılda bir yapılır. Buna göre meclis üyelerinin görev süresi beş yıldır.
İl genel meclisine, kendi üyeleri arasından seçilmiş meclis başkanı başkanlık eder. İl genel meclisi, kendi belirleyeceği bir ay dışında her ay toplanır. Kasım ayı toplantısı dönem başı toplantısıdır.
Bütçe görüşmesine rastlayan toplantı süresi en çok yirmi gün, diğer toplantıların süresi en çok beş gündür.
İl genel meclisi, üye tam sayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve katılanların salt çoğunluğuyla karar verir. Ancak, karar yeter sayısı, üye tam sayısının dörtte birinden az olamaz.
İl genel meclisi tarafından alınan kararların tam metni, en geç beş gün içinde valiye gönderilir. Vali, hukuka aykırı gördüğü kararları, yedi gün içinde gerekçesini de belirterek yeniden görüşülmek üzere il genel meclisine iade edebilir. Valiye gönderilmeyen meclis kararları yürürlüğe girmez. Yeniden görüşülmesi istenilmeyen kararlar kesinleşmiş olur.
İl genel meclisi, bir yıl görev yapmak üzere üyeleri arasından en az üç, en fazla beş kişiden oluşan ihtisas komisyonları kurabilir. Plân ve Bütçe ile İmar ve Bayındırlık komisyonları en çok yedi kişiden meydana gelir.
Meclisin feshi yargı kararıyla olabilmektedir. Yasanın 22. maddesinde il genel meclisinin;
a) Kendisine kanunla verilen görevleri süresi içinde yapmayı ihmal eder ve bu durum il özel idaresine ait işleri aksatırsa,
b) İl özel idaresine verilen görevlerle ilgisi olmayan siyasî konularda karar alırsa,
İçişleri Bakanlığı’nın bildirisi üzerine Danıştay’ın kararı ile feshedilir.
Ancak, yine, yasa, İçişleri Bakanlığı gerekli gördüğü takdirde meclisin feshine dair bildiri ile birlikte karar verilinceye kadar meclis toplantılarının ertelenmesini de ister. Danıştay, toplantıların ertelenmesi hususunu en geç bir ay içinde karara bağlar.
Bu şekilde feshedilen meclisin yerine seçilen meclis, kalan süreyi tamamlar.
Yasa 23. maddesinde de boşalan meclisin görevinin yerine getirilmesinin ne şekilde olacağını düzenlemiştir. Buna göre;
İl genel meclisinin;
a) Danıştay tarafından feshi veya meclis toplantılarının ertelenmesi,
b) Yedek üyelerin getirilmesinden sonra da meclis üye tam sayısının yarısından aşağı düşmesi,
c) Geçici olarak görevden uzaklaştırılması,
d) Meclis üye tamsayısının yarıdan fazlasının tutuklanması,
Durumlarında, meclis çalışabilir duruma gelinceye veya yeni meclis seçimi yapılıncaya kadar il genel meclisi görevi, encümenin memur üyeleri tarafından yürütülür. İl genel meclisinin öne çıkan görev ve yetkileri şunlardır:
a) Stratejik plân ile yatırım ve çalışma programlarını, il özel idaresi faaliyetlerini ve personelinin performans ölçütlerini görüşmek ve karara bağlamak.
b) Bütçe ve kesin hesabı kabul etmek, bütçede kurumsal kodlama yapılan birimler ile fonksiyonel sınıflandırmanın birinci düzeyleri arasında aktarma yapmak.
c) Belediye sınırları il sınırı olan Büyükşehir Belediyeleri hariç İl çevre düzeni plânı ile belediye sınırları dışındaki alanların imar plânlarını görüşmek ve karara bağlamak.
d) Borçlanmaya karar vermek.
e) Bütçe içi işletmeler ile Türk Ticaret Kanununa tâbi ortaklıklar kurulmasına veya bu ortaklıklardan ayrılmaya, sermaye artışına ve gayrimenkul yatırım ortaklığı kurulmasına karar vermek.
f) Taşınmaz mal alımına, satımına, trampa edilmesine, tahsisine, tahsis şeklinin değiştirilmesine veya tahsisli bir taşınmazın akar haline getirilmesine izin; üç yıldan fazla kiralanmasına ve süresi yirmibeş yılı geçmemek kaydıyla bunlar üzerinde sınırlı aynî hak tesisine karar vermek.
g) Şartlı bağışları kabul etmek.
h) İl özel idaresi adına imtiyaz verilmesine ve il özel idaresi yatırımlarının yap-işlet veya yap-işlet-devret modeli ile yapılmasına, il özel idaresine ait şirket, işletme ve iştiraklerin özelleştirilmesine karar vermek.
i) Encümen üyeleri ile ihtisas komisyonları üyelerini seçmek.
j) İl özel idaresi tarafından çıkarılacak yönetmelikleri kabul etmek.
l) Norm kadro çerçevesinde il özel idaresinin ve bağlı kuruluşlarının kadrolarının ihdas, iptal ve değiştirilmesine karar vermek.
k) Yurt içindeki ve yurt dışındaki mahallî idareler ve mahallî idare birlikleriyle karşılıklı işbirliği yapılmasına karar vermek.
l) Diğer mahallî idarelerle birlik kurulmasına, kurulmuş birliklere katılmaya veya ayrılmaya karar vermek.
Yasa ayrıca il genel meclisinin feshi ve meclisin çalışmalarını aksatabilecek durumları da gözeterek düzenlemeler yapmıştır.
b) İl Encümeni:
İl encümeni valinin başkanlığında, genel sekreter ile il genel meclisinin her yıl kendi
üyeleri arasından seçeceği üç üye ve valinin her yıl birim amirleri arasından seçeceği iki üyeden, yani toplam 7 (yedi) üyeden oluşur.[1]
– Encümen, haftada en az bir defa olmak üzere önceden belirlenen gün ve saatte toplanır. Başkan acil durumlarda encümeni toplantıya çağırabilir. Valinin katılamadığı encümen toplantısına genel sekreter başkanlık eder.
– Encümen toplantılarına gündemdeki konularla ilgili olarak, ilgili birim amirleri vali tarafından oy hakkı olmaksızın görüşleri alınmak üzere çağrılabilir.
– Encümen üye tam sayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve katılanların salt çoğunluğuyla karar verir. Oyların eşitliği durumunda başkanın bulunduğu taraf çoğunluk sayılır. Çekimser oy kullanılamaz.
– Encümen gündemi vali tarafından hazırlanır. Encümen üyeleri gündem maddesi teklif edebilir.
– Encümen, gündemindeki konuları en geç bir hafta içinde görüşüp karara bağlar.
– Vali kanun, tüzük, yönetmelik ve il genel meclisi kararlarına aykırı gördüğü encümen kararının bir sonraki toplantıda tekrar görüşülmesini isteyebilir. Encümen, kararında ısrar ederse karar kesinleşir. Bu takdirde, vali, kesinleşen encümen kararının uygulanmasını durdurur ve idari yargı mercilerine yürütmeyi durdurma talebi ile birlikte on gün içinde başvurur. İtiraz Danıştay’ca en geç altmış gün içinde karara bağlanır.
– Encümen başkan ve üyeleri, münhasıran kendileri, ikinci derece dahil kan ve kayın hısımları ve evlatlıkları ile ilgili işlerin görüşüldüğü encümen toplantılarına katılamazlar.Encümenin başlıca görev ve yetkileri şunlardır:
Stratejik plân ve yıllık çalışma programı ile bütçe ve kesin hesabı inceleyip il genel meclisine görüş bildirmek.
Yıllık çalışma programına alınan işlerle ilgili kamulaştırma kararlarını almak ve uygulamak.
Öngörülmeyen giderler ödeneğinin harcama yerlerini belirlemek.
Bütçede fonksiyonel sınıflandırmanın ikinci düzeyleri arasında aktarma yapmak.
Kanunlarda öngörülen cezaları vermek.
Vergi, resim ve harçlar dışında kalan ve miktarı beşmilyar Türk Lirasına kadar olan ihtilafların sulhen halline karar vermek.
g) Taşınmaz mal satımına, trampa edilmesine ve tahsisine ilişkin kararları uygulamak, süresi üç yılı geçmemek üzere kiralanmasına karar vermek.
h) Belediye sınırları dışındaki umuma açık yerlerin açılış ve kapanış saatlerini belirlemek.
i) Vali tarafından havale edilen konularda görüş bildirmek.
c) Vali:
Vali, il özel idaresinin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisidir.
Valinin görev ve yetkileri şunlardır:
a) İl özel idaresi teşkilâtının en üst amiri olarak il özel idaresi teşkilâtını sevk ve idare etmek, il özel idaresinin hak ve menfaatlerini korumak.
b) Vali, mahallî idareler genel seçimlerinden itibaren altı ay içinde; kalkınma plân ve programları ile varsa bölge plânına uygun olarak stratejik plân ve ilgili olduğu yılbaşından önce de yıllık performans plânı hazırlayıp il genel meclisine sunar.
c) Stratejik plân ve performans plânı bütçenin hazırlanmasına esas teşkil eder ve il genel meclisinde bütçeden önce görüşülerek kabul edilir.
d) İl özel idaresini stratejik plâna uygun olarak yönetmek, il özel idaresinin kurumsal stratejilerini oluşturmak, bu stratejilere uygun olarak bütçeyi, il özel idaresi faaliyetlerinin ve personelinin performans ölçütlerini hazırlamak ve uygulamak, izlemek ve değerlendirmek, bunlarla ilgili raporları meclise sunmak.
e) İl özel idaresini Devlet dairelerinde ve törenlerde, davacı veya davalı olarak da yargı yerlerinde temsil etmek veya vekil tayin etmek.
f) İl encümenine başkanlık etmek.
e) İl özel idaresinin taşınır ve taşınmaz mallarını idare etmek.
g) İl özel idaresinin gelir ve alacaklarını takip ve tahsil etmek.
h) Yetkili organların kararını almak şartıyla sözleşme yapmak.
i) İl genel meclisi ve encümen kararlarını uygulamak.
j) Bütçeyi uygulamak, bütçede meclis ve encümenin yetkisi dışında kalan aktarmaları yapmak.
k) İl özel idaresi personelini atamak.
l) İl özel idaresi, bağlı kuruluşlarını ve işletmelerini denetlemek.
m) Şartsız bağışları kabul etmek.
n) İl halkının huzur, esenlik, sağlık ve mutluluğu için gereken önlemleri almak.
o) Bütçede yoksul ve muhtaçlar için ayrılan ödeneği kullanmak.
ö) Kanunlarla il özel idaresine verilen ve il genel meclisi veya il encümeni kararını gerektirmeyen görevleri yapmak ve yetkileri kullanmak.
p) Vali, görev ve yetkilerinden bir kısmını uygun gördüğü takdirde, vali yardımcılarına, yöneticilik sıfatı bulunan il özel idaresi görevlileri ile ilçelerde kaymakamlara devredebilir.
r) Valinin çalışmaları il genel meclisi tarafından denetlenir.
İl özel idaresi teşkilatı; genel sekreterlik, malî işler, sağlık, tarım, imar, insan kaynakları, hukuk işleri birimlerinden oluşur. Bunlar dışında, ilin nüfusu, fiziki ve coğrafi yapısı, ekonomik, sosyal, kültürel özellikleri ile gelişme potansiyeli dikkate alınarak norm kadro sistemine ve ihtiyaca göre oluşturulacak diğer birimlerin kurulması, kaldırılması veya birleştirilmesi il genel meclisinin kararıyla olur. Bu birimler illerde müdürlük şeklinde kurulur.
Genel sekreter, il özel idaresi hizmetlerini vali adına ve onun emirleri yönünde, mevzuat hükümlerine, il genel meclisi ve il encümeni kararlarına, il özel idaresinin amaç ve politikalarına, stratejik plan ve yıllık çalışma programına göre düzenler ve yürütür. Bu amaçla il özel idaresi kuruluşlarına gereken emirleri verir ve bunların uygulanmasını gözetir ve sağlar.
Genel sekreter yukarıda belirtilen hizmetlerin yürütülmesinden valiye karşı sorumludur.
Yasaya göre, toplam nüfusu 3.000.000’a kadar olan illerde, ihtiyaca göre en fazla iki, nüfusu bunun üzerinde olan illerde en fazla dört genel sekreter yardımcılığı kadrosu ihdas edilebilir. Ancak, yasanın bu hükmüne karşılık, Büyükşehir belediyelerinin kurulduğu illerde il özel idarelerinin kalkması nedeniyle ancak merkez ilçelerin olduğu illerde il özel idareleri olabilmektedir. Bu nedenle de genel sekreter yardımcısı sayısı en fazla iki olabilecektir.
İlçelerde, özel idare işlerini yürütmek amacıyla kaymakama bağlı ilçe özel idare teşkilâtı oluşturulabilir.
Vali, yukarıda da belirtildiği üzere, görev ve yetkilerinden bir kısmını uygun gördüğü takdirde, vali yardımcılarına, yöneticilik sıfatı bulunan il özel idaresi görevlileri ile ilçelerde kaymakamlara devredebilir.
KAYNAK: https://cdn-acikogretim.istanbul.edu.tr/auzefcontent/20_21_Guz/kamu_yonetimi/7/index.html
